«Abrente. Do ermo á rebeldía» no OUFF 29: historia do teatro en Ribadavia

Texto, fotografías no OUFF e en Ribadavia: María Berini Pita da Veiga

Fotografías históricas: bases de datos

–

O OUFF nunha tarde en Ourense

A comezos do curso pasado —para os que somos profesores, o ano comeza inevitablemente en setembro e non en xaneiro—, aproveitando a facilidade da comunicación co tren, asistín a unha sesión na semana do OUFF, Ourense Film Festival, un evento de cine que se leva celebrando na cidade das Burgas desde 1996. Lembraba ter pasado unha tarde estupenda entre películas, paseos e encontros con antigas compañeiras, polo que andaba moi pendente da programación para a edición en curso. E cal foi a miña sorpresa cando vexo que, entre a Sección oficial panorama Galicia neste 2024, atópase o documental «Abrente. Do ermo á rebeldía». A temática non me podía interesar máis, pois daba pé a escribir sobre as máis de catro décadas de historia do teatro na vila de Ribadavia (Ourense).

Por que me interesaba o tema? Non podo deixar de comentar, nesta breve exposición de motivos, a miña experiencia na Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia, a coñecida como MIT. Entre os mellores recordos do 2023 tamén están os días que pasei por aquelas terras desfrutando do teatro grazas ao abono que gañei nun sorteo de Radio Galega. Xa daquela quedei sorprendida co feito de que nunha pequena poboación da provincia de Ourense existise un evento cultural desa magnitude. Cal era o antecedente? A actividade da asociación Abrente nos anos 70.

Queda claro entón: o OUFF 29 brindábame a oportunidade de coñecer por fin a historia do teatro en Ribadavia e, ao mesmo tempo, repetir un plan dos que tanto me gustan na cidade termal. O evento está organizado pola Fundación Carlos Velo co patrocinio da Deputación de Ourense. Os locais onde teñen lugar as proxeccións son o Teatro Principal, os Cines Ponte Vella, o Cineclube Padre Feijóo e o Auditorio Municipal, alén das exposicións temáticas organizadas no Centro cultural Marcos Valcárcel e doutras actividades paralelas, como os encontros literarios sobre cine en varias librerías da cidade ou as excursións a localidades ourensás que foron escenario de películas, por citar algunhas.

–

Cartel da edición número 29 do OUFF, neste 2024

–

O filme: «Abrente. Do ermo á rebeldía»

«Abrente. Do ermo á rebeldía», dirixida por Xan Leira e cunha duración de 53 minutos, preséntanos a historia da Asociación Cultural Abrente (1969-1983) de Ribadavia grazas á participación de antigos membros e de personalidades relacionadas coa vida cultural desta vila, como o histórico socio José Luis Chao, o último director da MIT, Roberto Pascual, o director do Museo etnográfico de Ribadavia, César Llana, o alcalde César Fernández e personalidades do eido teatral vencellados a Abrente como Maximino Queizán. A historia vén artellada polos antigos documentos fundacionais da asociación, que daban resposta a preguntas como Que é Abrente?, Que queremos de Abrente? ou Que camiño ou liña segue Abrente?

Nos primeiros minutos, a proxección contextualiza a situación de Ribadavia a finais dos anos 60. A construción do embalse derivara nun aumento da poboación, cuxa principal vía de entretemento era o cine. En Galicia xa existían algunhas pequenas presentacións de teatro e certames de poesía en galego, pero ninguén podía imaxinar o que veu despois. Foi a destitución de tres sacerdotes moi queridos na localidade, Virxilio, Miguel e Benito, o xerme de toda esta historia. O descontento pola decisión canalizouse coa creación dunha asociación, polo que moitos dos testemuños no documental apunta a que Abrente foi un acto de rebeldía, un enfrontamento contra a autoridade, unha resposta á inxustiza. Chamáronme a atención as palabras do alcalde, cando conta que o recordo de Abrente é algo presente na vida de todos os habitantes de Ribadavia desde que nacen. El lembra como, sendo neno, era habitual camiñar pola rúa e, se a súa familia se detiña para falar con alguén, ao rematar escoitaba dicir como algo natural «eses son os de Abrente».

–

–

O nome da asociación non foi casualidade. Escolleron a voz «abrente» porque recolle o significado de amencer, de novo tempo. Desde o comezo tiveron moitos socios, que pagaban unha cota co que soster o local social. Aínda que os membros pertencían a diferentes correntes políticas, desde o PC ata o nacionalismo, a asociación nunca se aliñou con ningunha. Tampouco importaba a orixe social dos membros, pois cada un colaboraba como podía, sen dirixismo externos nin internos, funcionando por comités. A asociación contaba con máis mulleres que homes entre as súas filas, algo que destacan as testemuñas do filme. No recordo queda un partido de fútbol feminino, organizado para recadar fondos, nos comezos da asociación. Son moi significativas as palabras dun antigo membro cando di que non eran conscientes de estar a facer algo relevante; eran un grupo de xente nova con ganas de moverse, actuar, mudar os tempos. As primeiras actividades que organizaron foron sesións de teatro lido, a publicación dunha revista ou a creación dunha coral.

Varias escenas da proxección teñen lugar na Taberna Papuxa. Nas paredes deste local están penduradas moitas lembranzas de Abrente. Desde alí falan algúns dos protagonistas do documental, e mesmo cantan algunhas pezas. Algúns agradécenlle a asociación a oportunidade persoal de gañar inquedanzas culturais. Pero para a sociedade galega en xeral Abrente legou un certame e unha mostra que foron claves para a evolución do teatro en Galicia. Grazas a este contexto naceron moitos grupos teatrais, unha verdadeira canteira de actores galegos, como o famoso Morris.

–

–

Cartel histórica dunha mostra do Abrente no 76

–

No local da asociación Abrente reproduciuse a imaxe dunha taberna galega tradicional. A actividade hostaleira non paraba nin sábados, nin domingos nin festivos. Todo por recadar fondos. Os protagonistas lembran servir tapas, facer tortillas, vestirse co traxe rexional, cantar… Se había que poñer posto na feira do viño de Ribadavia, poñíase, e ninguén se aproveitaba dos cartos, porque o sentido de grupo era total. Na taberna de Abrente cantaron, por suposto, Miro Casabella ou Fuxan os Ventos. Grazas a todo o recadado, Ribadavia puido organizar unha mostra de teatro que converteu a localidade na capital do teatro galego.

A primeira mostra teatral tivo lugar en 1973. Nos comezos, os participantes foron grupos xuvenís, procedentes de institutos ou colexios, pero rapidamente o evento acabou por ser destino de actores semipriofesionais. Ata Ribadavia chegaron O Facho e o Circo de Artesáns da Coruña, TESPIS, ITEA… E persoeiros como Manuel Lourenzo ou Queizán. Os organizadores daban bocadillo e aloxamento nas súas casas. Durante os días que duraba a mostra, facíase a visita completa, todo o día, e mesmo se lles buscaba material de última hora para as actuación —Precisades unha bata? Xa vola buscamos. Traballábase arreo. Para o certame literario, mecanografiábanse copias para o xurado durante horas.

O certame desenvolveu o teatro galego escrito co nacemento dunha remesa de escritores contemporáneos. Pero desde as primeiras edicións, gañaron obras de dous estilos ben diferenciados. Por unha banda, o popular, encabezado polo escritor chairego Manuel María e doutra banda o moderno, con Euloxio R. Ruibal como protagonista. E o éxito da mostra foi inmenso, porque, como xa comentara, creou canteira. Existen anécdotas varias do evento. Cal foi a sorpresa de Queizán cando, ao rematar unha función baseada na obra de Eduardo Blanco Amor, avísanlle de que o propio autor, sentado entre as butacas, quere coñecelo. O escritor ourensán quedara encantado co resultado. Outras actividades paralelas da asociación foi a organización de mostras de obra plástica, con nomes tan relevantes como Díaz Pardo, Conde Corbal ou Fuco Buxán. E tamén cursos de Lingua e Literatura galega.

–

Cos anos, a mostra creceu tanto que non había días suficientes para tanta programación: funcións para nenos, teatro de marionetas e o gran pase da noite. Despois de esta última función, a pesar de saberse espiados polas autoridades, no adro da igrexa de Santo Domingo organizábase un coloquio. Na asociación gustaban de discutilo todo: Mostra de teatro galego ou Mostra de Teatro en galego? Os agradecementos de antigos membros son constantes, porque para moitos foi una oportunidade para aprender a pensar e reflexionar, alén de abrirse a máis cultura —unha protagonista afirma, por exemplo, que antes de Abrente só coñecía «Os vellos non deben de namorarse».

Pero este crecemento cultural morreu coa consolidación da democracia. Tal e como afirman os propios protagonistas, Abrente non ten razón de ser cando muda o contexto social e político. Moitos deles sufriron esgotamento, outros casaron ou emigraron… E as novas xeracións só queren divertirse e acoden á taberna para beber e pasalo ben. Sendo realistas, pechamos. Ningún lamenta terlle posto fin a Abrente, pois consideran que foi o acertado naqueles tempos. Deron de baixa a asociación e entregaron todo o fondo documental ao Museo etnográfico de Ribadavia —inclusive unha caixa metálica cos cartos sobrantes.

–

Non hai lugar a lamentos. O legado foi inmenso, como ben temos dito: 14 anos de actividade, 150 representacións e máis de 50 grupos teatrais formados neses anos. Abrente morre pero un tempo despois, na propia Ribadavia xurde unha mostra internacional de teatro, a actual MIT. Casualidade? Por suposto que non. Se a vila do Ribeiro é a capital galega do teatro é grazas a Abrente. Entre os anos 2019 e 2021 organizáronse tres exposicións retrospectivas no Museo Etnográfico, na que se exhibiron os citados fondos. Podedes ver o catálogo no issuu incrustado máis arriba, que serve para afondar no tema se algún lector quedou con ganas de máis.

–